1. Ինչպիսի՞ տնտեսական գործառույթներ է իրականացնում տրանսպորտը: Բերե՛ք բուն արտադրական պրոցեսին տրանսպորտի անմիջական մասնակցության օրինակ:
2. Առանձնացրե՛ք ձեր բնակավայրում հանդիպած խոշորածավալ 5-10 անուն արտադրատեսակ, որոնք արտադրվել են Հայաստանից դուրս:
3. Չինաստան,Գերմանիա, Ռուսաստան, Ճապոնիա, Թուրքիա,
4. Փորձե՛ք ճշտել դրանց արտադրության երկրները և այն տրանսպորտային միջոցները, որոնցով փոխադրվել են Հայաստան:
5. Ռուսաստան, Չինաստան
6. ՀՀ ուրվագծային քարտեզի վրա սլաքներով միացրե՛ք բեռների հետևյալ տեսակների առաքման և ստացման վայրերը.
   • պղնձի խտանյութ
   • մոլիբդենի խտանյութ
   • կրաքար
   • ոսկ հանքաքար
   • ցեմենտ
   • ալյուր (խոշոր ալրաղացներում արտադրվող):

Շիրակի մարզ

Շիրակի մարզ, մարզի կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միավոր Հայաստանում։ Վարչական կենտրոնը Գյումրի քաղաքն է։ Պետական սահմանով արևմուտքից սահմանակից է Թուրքիային, հյուսիսից՝ Վրաստանին, արևելքից սահմանակից է՝ Հայաստանի Լոռու մարզին և հարավից՝ Հայաստանի Արագածոտնի մարզին։ Գտնվում է Հայ Առաքելական Եկեղեցու Շիրակի թեմի հովվապետության ներքո (առաջնորդարանը՝ քաղաք Գյումրիում), սակայն մարզի տարածքում կան զգալի թվով կաթոլիկ հայեր, ինչպես նաև կաթոլիկ գյուղեր։

Մարզի տարածքում են գտնվում Արփի լիճ-ջրամբարը, Ախուրյանի ջրամբարի հայկական հատվածը և Մանթաշի ջրամբարը։ Շիրակի մարզի կենտրոնական և հարավային հատվածում տարածվում է Շիրակի դաշտը, իսկ հյուսիսային շրջանում՝ Աշոցքի սարահարթը, միաժամանակ Շիրակի մարզում են տարածվում Փամբակի, Բազումի լեռնաշղթաների, Եղնախաղի, Ջավախքի, Արագածի լեռնազանգվածների մի մասը։ Երկրաբանական կառուցվածքի տեսակետից տարածքը ընդհանուր առմամբ ունի համեմատաբար միատարր հրաբխային կազմություն և երիտասարդ հասակ։ Հայկական լեռնաշխարհի հետ միասին մարզի տարածքն անցել է երկրաբանական զարգացման բարդ ուղի։ Եռանդուն տեկտոնական շարժումները, որոնց շնորհիվ երկրակեղևը ծալքավորվել ու կոտրվել է, տեղի է ունեցել երկրաբանական տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Սակայն մարզի ռելիեֆի ձևավորման գործում գլխավոր դերը պատկանում է ալպյան լեռնակազմությանը, երբ տարածքը բարձրացել է ծովի հատակից և թևակոխել ցամաքային զարգացման փուլ։ Հետագայում, շարունակվելով վերընթաց տեկտոնական շարժումները, ձևավորվել են միջին բարձրության լեռներ։ Նեոգենի ժամանակաշրջանի կեսերին տեղի ունեցած հզոր լեռնակազմական պրոցեսների հետևանքով տարածքի շրջակա լեռները դարձել են ավելի բարձր, հովիտները` ավելի խորը։ Այդ ժամանակաշրջանում է, որ այստեղ գոյանում են երկրակեղևի տարբեր ուղղություններով ձգվող Սևան-Շիրակի, Ջավախք-Արագած-Մասիսի և Աշոցքի բեկվածքները։

Եռանդուն տեկտոնական շարժումները ուղեկցվել են բուռն հրաբխականությամբ, որն ընդգրկել է մարզի ամբողջ տարածքը` սկսած Եղնախաղից, Աշոցքից մինչև Արագած։ Հրաբխային արտավիժման և ժայթքման նյութերը ծածկել են հսկայական տարածություններ` իրենց տակ թողնելով ծալքավոր և ծալքաբեկորավոր լեռների խղզման գծերի զգալի մասը` դրանց վրա գոյացնելով հրաբխային լեռնավահաններ, առանձին լեռնազանգվածներ, սարավանդներ։ Նման եղանակով են գոյացել Արագած լեռնազանգվածը, Ջավախքի, Աշոցքի, Եղնախաղի լեռնավահանները, Աշոցքի և Շիրակի սարահարթերը։

Այսօր մեր կուրսեցիների հետ գնացինք Խոր Վիրապ, Հրեշտակների ձոր, Ուրցաձորի Օդերևութաբանական կայանում:

Հրեշտակների ձոր

Հրեշտակների ձոր անունով ,դեղնակարմրավուն ժայռաբեկորներով շրջապատված կիրճը գտնվում է Արարատի մարզի Վեդի քաղաքի հարևանությամբ:

Օդերևութաբանական կայան

Կանոնավոր օդերևութաբանական դիտարկումներ կատարող հիմնարկություն։ Դիտարկումներն ընդգրկում են օդերևութաբանական տարրերի չափումներն ու մթնոլորտային երևույթների հիմնական բնութագրումները (սկիզբը, վերջը և լարվածությունը)։

Կառուցվածք

Օդերևութաբանական կայանը բաղկացած է օդերևութաբանական հրապարակից, որտեղ տեղադրվում են գործիքների մեծ մասը, ծառայողական շենքից, որտեղ գտնվում են բարոմետրերը, հեռաչափական (դիստանցիոն) գործիքների գրառող մասերը, և կատարվում են դիտարկումների մշակումները։

1․ Ո՞ր շարքի մարզկենտրոններն են դասավորված հարավից հյուսիս հաջորդականությամբ.
1) Եղեգնաձոր, Աշտարակ, Գյումրի, Արտաշատ
2) Եղեգնաձոր, Արտաշատ, Աշտարակ, Գյումրի
3) Արտաշատ, Աշտարակ, Եղեգնաձոր, Գյումրի
4) Եղեգնաձոր, Արտաշատ, Գյումրի, Աշտարակ

2․ Ընտրել «մարզ – քաղաք» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.

1. Տավուշի ա. Գորիս
2. Արարատի բ. Մասիս
3. Սյունիքի գ. Դիլիջան
4. Շիրակի դ. Արթիկ
   1) 1–գ, 2–բ, 3–ա, 4–դ 3) 1–դ, 2–ա, 3–գ, 4–բ
   2) 1–ա, 2–բ, 3–գ, 4–դ 4) 1–դ, 2–բ, 3–ա, 4–գ

3․ Ի՞նչն ընդհանուր չէ Արարատի և Արմավիրի մարզերի համար.
1) Գերիշխում են կուլտուր ոռոգելի հողերը:
2) Արդյունաբերության մեջ առաջատար է ատոմային էներգետիկան:
3) Բնորոշ են խոշոր գյուղերը:
4) Գյուղատնտեսության զարգացման գլխավոր պայմանն արհեստական ոռոգումն է:

4․ Տավուշի մարզում տնտեսության ո՞ր ենթաճյուղն է բացակայում.
1) գինու և պահածոների արտադրություն
2) գունավոր մետաղաձուլություն և քիմիական արդյունաբերություն
3) հանքային ջրերի արտադրություն և զբոսաշրջություն
4) գորգագործություն և փայտամշակություն

5․ Ի՞նչն է ընդհանուր Կապան և Հրազդան քաղաքների համար.
1) Երկաթուղային հանգույցներ են:
2) Արդյունաբերության առաջատար ճյուղը պղնձաձուլությունն է:
3) Գործում են հզոր ջերմաէլեկտրակայաններ:
4) 20–րդ դարի 80–ական թվականներին գործել են խոշոր մեքենաշինական ձեռնարկություններ:

6․ Ի՞նչն է ընդհանուր Գյումրի և Իջևան քաղաքների համար.
1) Արդյունաբերության առաջատար ճյուղը փայտամշակումն է: 2) Երկաթուղային հանգույցներ են:
3) Բազմագործառութային քաղաքներ են:
4) Գործում են խոշոր գորգագործական ֆաբրիկաներ:

7․ Հրազդան և Արարատ քաղաքների օդային ավազանի աղտոտման պատճառներից է.
1) մեքենաշինական ձեռնարկությունների առկայությունը
2) շինանյութերի արդյունաբերական ձեռնարկությունների արտանետումները
3) քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկությունների արտանետումները
4) գունավոր մետաղաձուլական ձեռնարկությունների արտանետումներ

8․ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների արտանետումների հետևանքով առավել աղտոտված բնակավայրեր են.
1) Արարատը և Ագարակը
2) Ջերմուկը և Դիլիջանը
3) Չարենցավանը և Արմավիրը
4) Վեդին և Սպիտակ

9․ Ներկայացնել Գեղարքունիքի և Կոտայքի մարզի զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարները։——————-

10․ Համեմատել և առանձնացնել, այն նմանությունները և տարբերությունները, որոնք առկա են Արարատի և Արմավիր մարզերում։

1. ԲնութագրելՎայոց ձորի մարզի աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները։

Վայոց ձորի մարզի վարչական կենտրոնը Եղեգնաձոր համայնքն է (բնակչությունը՝ 7800 մարդ), որը հանդիսանում է նաև մարզի խոշորագույն քաղաքը։ Վարչատարածքային միավորի մյուս քաղաքային բնակավայրերն են Վայքն ու Ջերմուկը։ Վերջինս համարվում է զբոսաշրջային կարևոր նշանակություն ունեցող առողջարանային քաղաք։ Ըստ 2019 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ մարզի բնակչությունը կազմում է 49 հազար մարդ, որը ճնշող մեծամասնությունը հայերն են (99 % և ավելի)։ Վայոց ձորը համարվում է Հայաստանի ամենաքիչ և ամենանոսր բնակեցված մարզը։

Նկարագրել Վայոց ձորի մարզի տնտեսության զարգացման նախադրյալները։

Վայոց ձորը Հայաստանի տնտեսապես ամենաթույլ զարգացած մարզերից մեկն է։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը գյուղատնտեսությունը, որի ավանդական ուղղություններից մեկն էլ խաղողագործությունն է։ Ինքնին, Վայոց ձորը հանդիսանում է Հայաստանի խաղողագործական չորս շրջաններից մեկը, որը աչքի է ընկնում գինեգործության հազարամյա ավանդույթներով։ «Արենի» տեսակի խաղողից այստեղ պատրաստվում է նույնանուն հանրահայտ գինին։

Նկարագրել Վայոց ձորի մարզի որևէ լքված գյուղ։

Առանձնացնել Վայոց ձորի մարզի հիմնախնդիրնեը։

Դասի հղում։

1․ Ներկայացնել Արմավիր Մարզի զարգացման նախադրյալները ։

Ստորև ներկայացված է Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսի փոփոխությունը ըստ տարիների ։ Այն իրենից ներկայացնում է մարզի կրթական մակարդակի, կյանքի սպասվող տևողության և մեկ անձին ընկնող տարեկանի եկամուտների համախառն ցուցանիշ։

2․ Առաջարկել Արմավիրի Մարզի վերաբերյալ ռազմավարություն ։

3․ Բնութագրել Գեղաքուիքունիկի Մարզի ընդհանուր բնութագիրը ։

Տարածքի մեծությամբ այն առաջինն է Հայաստանում։ Մարզն այնքան մեծ է, որ նրանում հանգիստ կտեղավորվեն Արարատի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերն ամբողջությամբ։ Ամբողջ տարածքի շուրջ 1/4-ը զբաղեցնում է Սևանա լիճը։ Հյուսիսից սահմանակից է Տավուշի մարզին, արևելքից՝ Ադրբեջանին և Արցախին, արևմուտքից՝ Կոտայքի և Արարատի մարզերին, իսկ հարավից՝ Վայոց ձորի մարզին։ Տրանսպորտաաշխարհագրական դիրքը, ի տարբերություն Հայաստանի այլ մարզերի, անբարենպաստ է։ Գլխավոր ճանապարհներն են՝ Ճամբարակ-Բերդ, Մարտունի-Եղեգնաձոր և Երևան-Սևան-Սոթք երկաթուղին։

Տարածքում շատ են հրաբխային կոները, որոնցից հայտնի են հատկապես Արմաղանն ու Աժդահակը, որոնց խառնարաններում գտնվում են համանուն լճերը։ Գլխավոր լեռնաշղթաներն են Գեղամա, Արեգունի, Սևանի, Արևելյան Սևանի, Վարդենիսի։ Սևանի ավազանն արգավանդ հողերով հարուստ է, հատկապես կարևոր է Մասրիկի դաշտը՝ 1900-2200 մ բարձրություններում։ Կլիման բարեխառն լեռնային է. ձմեռները ցուրտ են, առաջանում է կայուն ձնածածկույթ։ Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը -5˚-10˚ է։ Ամառները տաք են, արևոտ։ Միջին ջերմաստիճանն հասնում է +18˚+20˚։ Տեղումները քիչ են՝ 400-450 մմ, իսկ բարձրադիր շրջաններում մինչև 1000 մմ։ Օգտակար հանածոներից մեծ արժեք են ներկայացնում ոսկու (Սոթք), քրոմիտի (Շորժա), բնական շինանյութերի, հանքային ջրերի (Լիճք) և այլ պաշարները։

Սևանա լիճը ամբողջությամբ գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում։ Գեղարքունիքի մարզում է գտնվում Սոթքի ոսկու խոշոր հանքավայրերը։

4․ Առաջարկել Գեղարքունիկի Մարզի վերաբերյալ զբոսաշրջության վերաբերյալ ։

1. Ընտրել «հանքավայրեր – հանքաքար» համապատասխանությունների ճիշտ

շարքը.
ա. Մեղրաձոր, Սոթք 1. պղնձահրաքար
բ. Սվարանց, Դաշքեսան 2. տուֆ
գ. Ալավերդի,Կապան 3. ոսկի
դ. Արագած, Շիրակ 4. երկաթաքար
1) ա–3, բ–4, գ–1, դ–2
2) ա–3, բ–2, գ–4, դ–1
3) ա–1, բ–3, գ–2, դ–4
4) ա–4, բ–1, գ–2, դ–3

2. Հայկական լեռնաշխարհի վերաբերյալ ո՞ր պնդումն է սխալ.
1) Շատ կան հանքային բուժիչ աղբյուրներ:
2) Ընդերքը հարուստ է վառելիքային օգտակար հանածոներով:
3) Ոսկու պաշարներ հայտնաբերվել են Սոթքում և Մեղրաձորում:
4) Պղնձահրաքարի խոշոր պաշարներ կան Ալավերդիում և Կապանում:

3. Հայկական լեռնաշխարհի վերաբերյալ ո՞ր պնդումն է սխալ.
1) Արևելքից եզրավորվում է Փոքր Կովկասի լեռնային համակարգը կազմող
լեռնաշղթաներով:
2) Հյուսիսային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների մարզը շուրջ 500 կմ ձգվում է
Սև ծովի հարավային ափերի երկայնքով:
3) Եզրային ծալքաբեկորավոր լեռներից ամենաբարձրը Կորդվաց լեռնաշղթան է:
4) Միջնաշխարհի կենտրոնական մասով զուգահեռականի ուղղությամբ
ձգվում է Արևելյան (Հայկական) Տավրոսի լեռնաշղթան:

4. Ընտրել «գետ — վտակ» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.
ա. Քասաղ 1. Եղեգիս
բ. Արփա 2. Գետիկ
գ. Հրազդան 3. Գեղարոտ
դ. Աղստև 4. Մարմարիկ
1) ա–4, բ–1, գ–2, դ–3­
2) ա–3, բ–4, գ–1, դ–2
3) ա–3, բ–1, գ–4, դ–2
4) ա–4, բ–3, գ–2, դ–1

5. Ո՞ր պնդումն է սխալ.
1) Մեծամորը (Սևջուր) ՀՀ միակ հարթավայրային գետն է:
2) Որոտան գետն Արփայից երկար է:
3) Ախուրյանը ՀՀ ամենաջրառատ գետն է:
4) Աղստևը պատկանում է Կուրի ավազանի

6. Ընտրել «քաղաք — այդ քաղաքով հոսող գետ» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.
ա. Կապան 1. Ձորագետ
բ. Աշտարակ 2. Արփա
գ. Եղեգնաձոր 3. Ողջի
դ. Ստեփանավան 4. Քասաղ
1) ա–2, բ–3, գ–1, դ–4­
2) ա–2, բ–1, գ–4, դ–3­
3) ա–3, բ–1, գ–2, դ–4
4) ա–3, բ-4, գ-2, դ-1

7. Ո՞ր շարքում են գետերը դասավորված ըստ երկարությունների աճման կարգով.
1) Որոտան, Ախուրյան, Աղստև, Հրազդան
2) Ախուրյան, Հրազդան, Աղստև, Որոտան
3) Աղստև, Հրազդան, Որոտան, Ախուրյան
4) Ախուրյան, Որոտան, Հրազդան, Աղստև

8. Ո՞ր շարքում են գետերը դասավորված ըստ երկարությունների նվազման.
1) Արփա, Աղստև, Հրազդան, Դեբեդ 3) Հրազդան, Դեբեդ, Արփա, Աղստև
2) Դեբեդ, Հրազդան, Աղստև, Արփա 4) Դեբեդ, Աղստև, Հրազդան, Արփա

9. Ո՞ր շարքում են լճերը դասավորված արևմուտքից արևելք ճիշտ հերթականությամբ.
1) Ակնա, Կապույտ, Պարզ, Այղր 2) Այղր, Կապույտ, Պարզ, Ակնա
3) Ակնա, Պարզ, Այղր,Կապույտ
4) Այղր, Ակնա, Պարզ, Կապույտ

10. Ո՞ր շարքում են լճերը դասավորված հարավից հյուսիս ճիշտ հերթականությամբ.
1) Այղր, Ակնա, Քարի, Պարզ­ 3) Ակնա, Քարի, Այղր, Պարզ
2) Այղր, Քարի, Ակնա, Պարզ­ 4) Ակնա, Այղր, Քարի, Պարզ

11. Ո՞ր արտեզյան ավազանն է ՀՀ–ում ամենամեծը.
1) Սիսիանի­ 3) Շիրակի
2) Փամբակի­ 4) Արարատյան

12. Ո՞ր ջրամբարն է ամենախոշորը.
1) Մանթաշի ­ 3) Սպանդարյանի
2) Ապարանի 4) Արփի լճի

13. «ՀՀ գետ — երկարություն» զույգերից ընտրել սխալը.
1) Ախուրյան — 186 կմ 3) Որոտան — 178 կմ
2) Հրազդան — 141 կմ 4) Ողջի — 133 կմ

14. «Գետ — հոսքի ավազան» զույգերից ընտրել ճիշտը.
1) Դեբեդ — Արաքս 3) Գետիկ — Կուր
2) Թարթառ — Արաքս 4) Ողջի — Կուր

15. Ընտրել «քաղաք — այդ քաղաքով հոսող գետ» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.

1. Սիսիան ա. Աղստև
2. Աշտարակ բ. Փամբակ
3. 3. Վանաձոր գ. Որոտան
4. Իջևան դ. Քասաղ
   1) 1–դ, 2–գ, 3–բ, 4–ա
   2) 1–գ, 2–բ, 3–դ, 4–ա
   3) 1–գ, 2–դ, 3–բ, 4–ա
   4) 1–բ, 2–ա, 3–գ, 4–դ

16. Ընտրել «գետ — վտակ» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.

1. Դեբեդ ա. Գետիկ
2. Հրազդան բ. Շաքի
3. Աղստև գ. Ձորագետ
4. Որոտան դ. Գետառ
   1) 1–գ, 2–բ, 3–դ, 4–ա
   2) 1–դ, 2–ա, 3–գ, 4–բ
   3) 1–ա, 2–բ, 3–դ, 4–գ
   4) 1–գ, 2–դ, 3–ա, 4–բ

17. Ընտրել «գետ — վտակ» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.

1. Դեբեդ ա. Գետիկ

2. Աղստև բ. Քասաղ

3. Արփա գ. Փամբակ

4. Մեծամոր դ. Եղեգիս
1) 1–գ, 2–ա, 3–դ, 4–բ
2) 1–բ, 2–գ, 3–դ, 4–ա
3) 1–բ, 2–դ, 3–ա, 4–գ
4) 1–դ, 2–բ, 3–ա, 4–գ

18.  Ընտրել «գետ-էլեկտրակայան» համապատասխանությունների ճիշտ շարքը.

1.Որոտան.  ա. Վայքի

2. Հրազդան բ. Արզնու

3.  Աղստև  գ. Տաթևի

4. Արփա    դ. Իջևանի

1) 1–ա, 2–բ, 3–գ, 4–դ
2) 1–բ, 2–ա, 3–գ, 4–դ
3) 1–գ, 2–բ, 3–դ, 4–ա
4) 1–դ, 2–գ, 3–ա, 4–բ

ՀՀ մարզերը տասն են բաժանված են

Շիրակի մարզի մարզկենտրոնն է Գյումրին, խոշոր քաղաքներն են՝

Գյումրի, Արթիկ, Մարայիկ:

Լոռու մարզի մարզկենտրոնն է Վանաձորը, խոշոր քաղաքներն են՝

Թումանյան, Սպիտակ, Տաշիր, Ալավերդի, Ախթալա և Շամլու:

Տավուշի մարզի մարզկենտրոնն է Իջևան, խոշոր քաղաքներն են՝

Իջևան, Դիլիջան, Նոյեմբերյան և Բերդ:

Կենտրոնական հատվածի մարզեր են Արագածոտնի, Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերը:

Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոնն է Աշտարակը, խոշոր քաղաքներն են՝

Կոտայքի մարզի մարզկենտրոնն է Հրազդանը, խոշոր քաղաքներն են՝

Գեղարքունիքի մարզի մարզկենտրոնն է Գավառը, խոշոր քաղաքներն են՝ Գավառը, Սևանը, Մարտունի, Վարդենիս և Ճամբարալ:

Քոլեջի 1-ին կուրսի աշխարհագրության քննության հարցաշար

1. Աշխարհագրության ուսումնասիրության առարկան, նպատակը և
   հիմնական խնդիրները
2. Աշխարհագրության ուսումնասիրության օբյեկտը աշխարհագրական միջավայրի բաղադրիչների, դրանց համադրությունների տեղաբաշխման ու փոխգործակցության օրենքներն ու օրինաչափություններն են։
3. Աշխարհագրության տեղը գիտությունների համակարգում
4. Աշխարհագրական գիտությունների համակարգում առանձնացնում են բազմաթիվ ճյուղեր և ենթաճյուղեր, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ուսումնասիրման օբյեկտը և առարկան։ Աշխարհագրության ճյուղային կառուցվածքը պայմանավորված է Երկրի աշխարհագրական թաղանթի բարդ կառուցվածքի, նրանում ընթացող երևույթների և գործընթացների ուսումնասիրմամբ։ Աշխարհագրության երկու հիմնական ճյուղերն են. բնական (ֆիզիկաաշխարհագրական) և հասարակական (սոցիալ-տնտեսական) աշխարհագրական գիտությունները։ Այս երկու ճյուղերը միավորվում են քարտեզագրությամբ և ընդհանուր աշխարհագրությամբ։
5. Աշխարհագրական հետազոտության մեթոդները

Գիտական հետազոտության մեթոդը գործընթացների, ձևերի և գործողությունների ամբողջությունն է, որն անհրաժեշտ է նպատակին հասնելու համար։ Աշխարհագրության գիտական հետազոտության մեթոդները խմբավորվում են հետևյալ խմբերում.

• համագիտական, որոնք կիրառելի են գիտության բոլոր ճյուղերում. համեմատական, նկարագրական, մաթեմատիկական, համակարգային և այլն
• կոնկրետ գիտական, որոնք կիրառելի են գիտության որոշակի ճյուղերում. երկրաֆիզիկական, հնէաշխարհագրական, վիճակագրական, տեխնիկատնտեսական և այլն
• տեղեկույթի ստացման, տվյալների հավաքման տեխնիկական միջոցներ և գործողություններ. լաբորատոր, դաշտային հետազոտություն, հեռաչափական, հարցումներ և այլն
• տեղեկույթի էմպիրիկ(փորձարարական) և տեսական ընդհանրացումների. դասակարգում, շրջանացում, քարտեզագրում, գնահատում, համեմատություն և այլն
• տեղեկույթի մշակման, պահպանման և փոխանցման. համակարգիչների, երկրատեղեկատվական և այլ ձևերով

1. Աշխարհագրական թաղանթի ոլորտային կառուցվածք

Աշխարհագրական թաղանթն ընդգրկում է մթնոլորտի ներքին շերտը մինչև օզոնային էկրան, ջրոլորտն ամբողջությամբ և քարոլորտի վերին շերտը, մինչև ուր մարդը ծավալում է իր աշխատանքային գործունեությունը։ Այս սահմաններում աշխարհագրական թաղանթը համընկնում է կենսոլորտին։ Սակայն աշխարհագրական թաղանթն ավելի լայն հասկացությություն է այն իմաստով, որ պարունակում է ոչ միայն կենսոլորտը, այլ նույն ծավալում պարունակվող անօրգանական հատվածը։

Աշխարհագետի ուսումնասիրման անմիջական օբյեկտը աշխարհագրական թաղանթն է։ Նրա կարևոր կառուցվածքային բաղադրիչներից են մայրցամաքները, օվկիանոսները, օդային օվկիանոսը՝ մթնոլորտի ստորին ոլորտը։ Ավելի խորը մասնատման դեպքում առանձնացվում են աշխարհագրական գոտիներ, զոնաներ, նրանց ենթակա այլ հորինվածքային միավորներ, մինչև լանդշաֆտ և լանդշաֆտի ձևաբանական մասեր։

1. Ներկայացնել աշխարհագրական թաղանթի ոլորտները (մթնոլորտ,
   ջրոլորտ, քարոլորտ, կենսոլորտ, մարդոլորը)
2. Աշխարհագրական թաղանթի հիմնական հատկանիշները
   (ռիթմիկություն, զոնայականություն)
3. Աշխարհի քաղաքական քարտեզի ձևավորման պատմությունը
4. Աշխարհի երկրների դասակարգումն ու տիպաբանությունը
5. Զարգացած և զարգացող երկրներ
6. Զարգազած երկրներ են
7. ԱՄՆ,Հարավային Կորեա, Իսրայելը, Շվեդիա, Ֆրանցիա,Գերմանիա, Մեծ բրիտանիա, Չեխիա, , Կանադա, Ճապոնիա:
8. զարգացող երկներ
9. Հայաստան, Ադրբեջան, Հնդաստան, Չինաստան, Թուրքիա, Իրան և այլ:
10. 
    10.Աշխարհի բնակչության թիվը և շարժը

Ժողովրդագրության մեջ աշխարհի բնակչությունը ներկայումս ապրող մարդկանց ընդհանուր քանակն է և ըստ հաշվարկների 2019 թվականի ապրիլին կազմում էր 7,7 միլիարդ։ Աշխարհի բնակչությունը շարունակաբար աճում է 1315-1317 թվականների Մեծ սովից և 1350 թվականի Սև մահից հետո, երբ բնակչությունը մոտ 370 միլիոն էր։ Բնակչության աջի գլոբալ մակարդակը ամենաբարձր արժեքը ստացել է 1955-ից 1975 թվականներին և կազմել է միջինը 1.8 տոկոս, իսկ 1965-ից 1970 թվականներին եղել է 2,1 տոկոս։ Աճը դանդաղել է 2010-ից 2015 թվականներին` կազմելով 1,2 տոկոս և ըստ կանխատեսումների կշարունակի դանդաղել 21-րդ դարի մնացած հատվածում։ Այնուամենայնիվ գլոբալ բնակչությունը շարունակում է աճել և կանխատեսվում է, որ կհասնի 10 միլիարդի 2050 թվականին և ավելի քան 11 միլիարդի 2100 թվականին+

1. Բնակչության վերարատադրություն
   2,Բնակչության սեռատարիքային կազմը

Բնակչության սեռատարիքային կազմը

Բնակչության կազմը (կառուցվածքը) ամբողջ աշխարհի եւ ամեն մի առանձին երկրի բնակչության կարեւոր բնութագրիչներից է: Դրա մասին ճշգրիտ տեղեկություններ են տալիս մարդահամարները: Առավել կարեւոր ցուցանիշներից են բնակչության կազմն ըստ սեռի, տարիքի, կրթական մակարդակի, զբաղմունքի, ազգային եւ ռասայական պատկանելության, կրոնական դավանանքի:

Բնակչության սեռային կազմը: Բնակչության սեռային կազմը ցույց է տալիս տղամարդկանց եւ կանանց թվաքանակների հարաբերակցությունը: Բնակչության սեռային կազմի վրա մեծ ազդեցություն են թողնում ծնելիության մակարդակը, կյանքի միջին տեւողությունը, միգրացիաները, պատերազմները: Բարձր տարիքային խմբերում կանայք ավելի մեծ թիվ են կազմում, որովհետեւ կանայք տղամարդկանցից ավելի երկարակյաց են: Աշխարհում բնակչության սեռային կազմում տղամարդկանց բաժինը 50,4% է:

ետեւյալ տարիքային խմբերը՝ մինչեւ 14 տարեկաններ, 15–64 տարեկաններ (աշխատանքային տարիք) եւ 65–ից բարձր: 2006 թ. աշխարհի բնակչության ընդհանուր թվում երեխաների բաժինը կազմել է 28,0%, աշխատանքային տարիքի մարդկանց բաժինը` 64,6%, իսկ ծերերինը` 7,4% ¥տե՛ս նկ. 15): Բնակչության տարիքային կազմը նախ եւ առաջ պայմանավորված է բնակչության վերարտադրության բնույթով: Երեխաների բաժինը մեծ է բնակչության

վերարտադրության երկրորդ տիպի ¥նոր զարգացող¤ երկրներում, ամենից առաջ` Աֆրիկայի երկրներում, որտեղ բարձր է բնակչության ծնելիության ցուցանիշը, եւ ցածր է բնակչության կյանքի միջին տեւողությունը: Սրանք «երիտասարդ» ազգերն են: Այդպիսի երկրներից է, օրինակ, Նիգերիան, որի բնակչության ընդհանուր թվի 45,1%–ը երեխաներ

են, իսկ

4,7%–ը՝

ծերեր:

Ընդունված է բնակչության տարիքային կազմը եւ սեռային կազմը միասին պատկերել սեռատարիքային բուրգի տեսքով (տե՛ս նկ. 16): Նոր զարգացող երկրներին բնորոշ է լայն հիմքով եւ նեղ գագաթով բուրգը, իսկ զարգացած երկրներին` նեղ հիմքով, համեմատաբար լայն միջնամասով եւ գագաթով բուրգը: Անցումային երկրների բուրգի տեսքը մի փոքր այլ է. հիմքն ավելի լայն է, իսկ գագաթը՝ ավելի նեղ, քան զարգացած եվրոպական երկրներինը: Սեռատարիքային բուրգի միջնամասն ընդհանուր գծերով ցույց է տալիս աշխատանքային տարիքի (15–64 տ.) բնակչության քանակը (%–ով): Վերջին տասնամյակներին արագ աճում է ծեր բնակչության ցուցանիշը, եւ նվազում է երեխաների բաժինը, այսինքն՝ ընթանում է բնակչության ծերացման գործընթաց (նկ. 17): Եթե զարգացած երկրների մեծ մասը, հատկապես արեւմտաեվրոպական երկրներն արդեն ներկա ժամանակաշրջանում ծերացման վտանգի տակ են, ապա, ըստ մասնագետների կանխատեսումների, XXI դ. կեսերին բնակչության ծերացման վտանգը կսպառնա ողջ աշխարհին: Այդ ժամանակ աշխարհի չափանիշով մեծահասակ ¥ծեր) մարդկանց թիվը պատմության մեջ առաջին անգամ կհավասարվի երեխաների թվին:

Բնակչության տարիքային կազմի հետ անմիջապես առնչվում է կյանքի միջին տեւողության ցուցանիշը: Կյանքի միջին տեւողությունը պայմանավորված է բնակչության մահացության մակարդակով: Հասկանալի է, որ որքան բարձր է մահացության ընդհանուր գործակիցը, այնքան ցածր է կյանքի միջին տեւողությունը: Հին Հունաստանում եւ Հռոմում այն կազմում էր ընդամենը 25 տարի, իսկ XX դ. կեսերին` արդեն 46 տարի: 2006 թ. տղամարդկանց կյանքի միջին տեւողությունը կազմել է 65,1 տարի, կանանցը` 69,6 ¥աղ. 11):Գիտնականները կանխատեսում են, որ 2050 թ. կյանքի միջին տեւողությունը կհասնի 75 տարվա: Կյանքի միջին տեւողության ցուցանիշն ունի աշխարհագրական մեծ տարբերություններ: Ամենաբարձր ցուցանիշներ 80 տարի եւ ավելի) ունեն զարգացած երկրները` Ճապոնիան, Ֆրանսիան, Շվեդիան, Շվեյցարիան, Ավստրալիան եւ այլն, որտեղ բարձր է բնակչության կենսամակարդակը, եւ լավ հիմքերի վրա է դրված առողջապահությունը: Կյանքի միջին տեւողության ամենացածր ցուցանիշներն (40–45 տարի) ունեն Աֆրիկայի ամենաաղքատ երկրները` Մոզամբիկը, Անգոլան, Զամբիան, Զիմբաբվեն եւ այլն, որտեղ ցածր է բնակչության կենսամակարդակը, եւ մեծ է սովյալների թիվը: Ամբողջ աշխարհի չափանիշով՝ կանայք միջին հաշվով ավելի երկար են ապրում, քան տղամարդիկ: Ընդ որում՝ զարգացած երկրներում այդ տարբերությունն ավելի է մեծանում 5–7 տարի): Դրա պատճառը տղամարդկանց՝ ավելի հաճախադեպ մահացու դժբախտ պատահարներն են, ավտովթարներ եւ այլն), ինչպես նաեւ համեմատաբար ավելի մեծ քանակով ծխախոտ եւ ալկոհոլ օգտագործելու հանգամանքը: Սակայն

Աֆղանստանում, Արեւադարձային Աֆրիկայի մի շարք երկրներում `Նիգեր, Զիմբաբվե եւ այլն, կանանց կյանքի միջին տեւողությունը ավելի ցածր է, քան տղամարդկանցը: Բնակչության սեռատարիքային կազմի տվյալներն անհրաժեշտ են աշխատանքային ռեսուրսների, դպրոցական եւ նախադպրոցական տարիքի երեխաների, զինծառայողների եւ թոշակառուների թիվը հաշվարկելու, ինչպես նաեւ սպառման առարկաների ծավալները ծրագրելու համար: Դա նաեւ ելակետային հիմք է բնակչության հեռանկարային թիվը կանխատեսելու համար:

Բնակչության ազգային կազմը

Երկրագնդի բնակչության ազգային կազմը շատ բարդ ու բազմազան է: Երկրագնդի վրա հաշվվում է 3–4 հազար ժողովուրդ (էթնոս), որոնք միմյանցից տարբերվում են թվաքանակով, լեզվով, մշակույթով, էթնիկական (ազգային) ինքնագիտակցությամբ եւ էթնոհոգեբանությամբ: Էթնոսը կամ էթնիկ ընդհանրությունը լեզվով, տարածքով, տնտեսությամբ, մշակույթով, էթնիկական ինքնագիտակցությամբ միավորված մարդկանց պատմականորեն ձեւավորված կայուն ընդհանրությունն է: Մարդկային հասարակության զարգացման ընթացքում առաջացել են էթնոսի երեք տեսակներ՝ ցեղեր, ազգություններ եւ ազգեր:

Ներկայումս աշխարհի որոշ տարածաշրջաններում եւ երկրներում միաժամանակ գոյություն ունեն էթնոսի բոլոր տեսակները: Էթնոսի ձեւավորման հիմքում ընկած է համատեղ աշխատանքային գործունեությունը, որը հնարավոր է միայն տարածքի ընդհանրության եւ հաղորդակցման ընդհանուր միջոցի՝ լեզվի առկայության պայմաններում: Ուստի բոլոր էթնոսներին հատուկ հատկանիշներ են տարածքը եւ լեզուն: Էթնոսի կարեւորագույն հատկանիշներից է նաեւ էթնիկական ինքնագիտակցությունը, այսինքն՝ մարդկանց որոշակի խմբին պատկանելու գիտակցումը: Էթնիկական ինքնագիտակցությունն ասես իր մեջ կենտրոնացնում է մարդկանց զգացմունքները՝ կապված իրենց ծագման, ցեղակիցների մերձավորության, մայրենի լեզվի, հայրենական տարածքի հետ:

Ցեղը էթնոսի ամենապարզ եւ ամենահին ձեւն է: Ցեղին բնորոշ գծերն են ցեղային ներամուսնությունը, արյունակցական կապերի առաջնայնությունը, բաժանումը տոհմերի: Ցեղի հատկանիշներն են նաեւ ընդհանուր տարածքի առկայությունը, ցեղային ընդհանուր լեզուն (բարբառը), ցեղային ինքնագիտակցությունը եւ ինքնանվանումը: Զարգացած տոհմային կարգ ունեցող ցեղերի մոտ կարեւոր հատկանիշ է նաեւ զինվորական եւ քաղաքացիական առաջնորդների միջոցով ցեղային ինքնակառավարումը: Ցեղերը սովորաբար գոյատեւում են մինչեւ դասակարգային հասարակության եւ առանձին

պետությունների կազմավորման շրջանը: Ցեղեր ներկայումս պահպանվել են Հասարակածային եւ Արեւադարձային Աֆրիկայում, Ամազոնի դաշտավայրում (հնդկացիական ցեղեր), Ասիայում (քոչվոր արաբներ, քրդեր, աֆղաններ եւ այլն):

Ազգությունը էթնոսի պատմական զարգացման երկրորդ փուլն է: Ազգությունն ունի ազգին բնորոշ հատկանիշները, սակայն սոցիալ–տնտեսական զարգացման ավելի ցածր աստիճան: Թեպետ ազգությունը ձեւավորվում է ցեղերի միությունից, սակայն տոհմացեղային կապերի ուղղակի շարունակություն չէ, այլ մի նոր հանրություն, որի մեջ ձուլվում են ոչ միայն ազգակից, այլեւ օտար ցեղերի հատվածներ:

Ընդհանուր նախնու մասին պատկերացումները աստիճանաբար փոխվում են որոշակի ցեղից առաջանալու մասին գիտակցության: Հին աշխարհի ազգությունները ծագել են նախնադարյան համայնական կարգերի քայքայման եւ ստրկատիրական

հարաբերությունների ձեւավորման շրջանում (հույներ, հայեր, հնդիկներ եւ այլն): Մի շարք ազգություններ (ֆրանսիացիներ, ռուսներ եւ այլն) առաջացել են նախնադարյան կարգերից ավատատիրականին անցնելու հիմքի վրա:

Ազգը էթնոսի պատմական զարգացման բարձրագույն ձեւն է: Ազգային միասնական շուկայի ձեւավորման եւ տնտեսական կապերի զարգացման շնորհիվ ստեղծված տնտեսական ընդհանրությունները նախադրյալներ դարձան ազգությունների համախմբման եւ ժամանակակից ազգերի ձեւավորման համար: Տնտեսական ընդհանրությունից եւ միասնական տարածքից բացի՝ ազգը բնութագրվում է նաեւ զարգացած գրական լեզվով: Վերջինս առաջանում է, որպես կանոն, այն տարածքային բարբառի հիման վրա, որը դարձել է ազգային պետության ձեւավորման միջուկը (օրինակ՝ Փարիզի բարբառը՝ ֆրանսիացիների համար, Լոնդոնինը՝ անգլիացիների համար, Արարատյան բարբառը՝ արեւելահայերի համար):

Ազգային ինքնագիտակցությունը մարդկանց մոտ կարող է պահպանվել նույնիսկ լեզվի մոռացության պայմաններում: Ազգի հատկանիշներից է նաեւ հոգեւոր մշակույթի եւ հոգեբանական խառնվածքի ընդհանրությունը, որն արտահայտվում է ազգային բնավորության գծերով:

Բացի վերը նշված երեք տեսակի էթնոսներից՝ տարբեր ժողովուրդների շփման գոտիներում ձեւավորվում են անցումային ազգային ընդհանրություններ (օրինակ՝ ԱՄՆ–ի հայերը, Կանադայի ֆրանսիացիները եւ այլն): Մարդկության պատմության ընթացքում անընդհատ տեղի են ունենում էթնիկ ընդհանրությունների փոփոխություններ: Տարբեր

պատճառներով քայքայվում են առանձին էթնոսներ, եւ առաջանում են նորերը: Այն երեւույթը, երբ ամրապնդվում է ազգի լեզվական ու մշակութային ընդհանրությունը, երբ ազգը դառնում է ավելի միասնական ու ամրակուռ, կոչվում է ազգային համախմբում (կոնսոլիդացիա):

Ազգային համախմբումը՝ որպես էթնիկական ակտիվ գործընթաց, շարունակում է կարեւոր դեր խաղալ Ավստրալիայում, Ամերիկայի եւ Աֆրիկայի երկրներում: Տեղի է ունենում նաեւ հակառակ երեւույթը՝ ազգերի ձուլումը (ասիմիլյացիա): Դա մի ազգի ձուլումն է մյուսի մեջ՝

վերջինիս լեզուն, մշակույթը եւ ազգային սովորույթները յուրացնելու միջոցով կամ որեւէ ազգի տարրալուծումն է այլ ազգերի մեջ: Ազգերի ձուլումը կարող է լինել բնական, այսինքն՝ խաղաղ ճանապարհով, աստիճանաբար, պատմական զարգացման երկարատեւ ժամանակահատվածում: Կարող է լինել նաեւ բռնի ձուլում, երբ իշխող ազգը ճնշումների ու հալածանքների միջոցով ստիպում է ազգային փոքրամասնությանը հրաժարվել իր լեզվից ու մշակույթից եւ ազգափոխվել:

Աշխարհի բնակչության ազգային (էթնիկական) եւ լեզվական կազմերը նույնը չեն: Կան ազգեր (շոտլանդացիները, շվեյցարացիները), որոնք խոսում են մի քանի լեզուներով: Ավելի տարածված է այն դեպքը, երբ նույն լեզվով խոսում են տարբեր ազգեր: Բնակչության աշխարհագրության համար առանձնապես կարեւոր է ժողովուրդների դասակարգումն՝ ըստ թվաքանակի եւ լեզվի: Աշխարհի ժողովուրդների մեծ մասը թվաքանակով փոքր է: Հանդիպում են նույնիսկ ժողովուրդներ, որոնց թվաքանակը չի անցնում հազար մարդուց, օրինակ` ալեութները, վեդդի ցեղերը Շրի Լանկայում, բոլտոկուդի ցեղերը Բրազիլիայում: Մեկ միլիոնից ավեի թվաքանակ ունեն շուրջ 300 ժողովուրդ: 100 մլն–ից ավելի թվաքանակ ունեցող խոշորագույն ժողովուրդներն են չինացիները, հինդուստանցիները, բենգալացիները, ԱՄՆ–ի ամերիկացիները, բրազիլացիները, ռուսները, ճապոնացիները, փենջաբցիները, բիհարցիները, մեքսիկացիները: Դրանց բաժին է ընկնում աշխարհի ամբողջ բնակչության շուրջ 40%–ը (տե՛ս նկ. 46): Գիտության մեջ ժողովուրդների դասակարգման համար չափանիշ ընտրելիս նախապատվությունը տրվում է լեզվին:

Աշխարհի լեզուներն ունեն հեռավոր եւ մոտ ընդհանրություններ, որոնք պայմանավորված են այդ լեզուները կրող ժողովուրդների պատմական ծագմամբ (արյունակցությամբ): Ազգակից լեզուները միավորվում են՝ կազմելով լեզվախմբեր: Եթե լեզվախմբերի կամ առանձին լեզուների միջեւ հեռավոր ազգակցություն է լինում, դրանք միավորվում եւ կազմում են լեզվաընտանիքներ: Լեզվախմբերի եւ լեզվաընտանիքների աշխարհագրական տարածման սահմաններն դարձակվել են՝ անգլերեն, իսպաներեն, արաբերեն, թուրքերեն: Միեւնույն ժամանակ իսպառ անհետացել են անցյալում տարածված բազմաթիվ լեզուներ (գոթական, խեթական եւ այլն):

Գիտնականներն առանձնացնում են 15 խոշոր լեզվաընտանիքներ: Դրանցից ամենատարածվածը հնդեվրոպականն է, որի կազմի մեջ մտնող լեզուներով խոսում է մոտ 150 ժողովուրդ՝ աշխարհի բնակչության մոտ կեսը: Այս լեզվաընտանիքի մեջ մտնող առավել խոշոր լեզվախմբերն են ռոմանականը, գերմանականը, սլավոնականը,

հնդարիականը: Հայերենը՝ որպես առանձին ճյուղ, նույնպես մտնում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի մեջ: Այս լեզվաընտանիքի մեջ մտնող առավել տարածված լեզուներն են հինդին, անգլերենը, իսպաներենը, ռուսերենը, պորտուգալերենը, ֆրանսերենը եւ այլն (տե՛ս աղ. 12):

Աշխարհի բնակչության շուրջ մեկ քառորդը խոսում է չին–տիբեթական լեզվաընտանիքի մեջ մտնող լեզուներով, առաջին հերթին՝ չինարենով (շուրջ 1,2 մլրդ մարդ):

Ավելի փոքրաթիվ, բայց բավականին տարածված են ալթայան, սեմաքամյան, նիգերկորդոֆանյան, ավստրոնեզիական, պարաթայական, դրավիդյան, կովկասյան լեզվաընտանիքները (տե՛ս նկ. 47):

Ալթայան լեզվաընտանիքին պատկանող լեզուները լայն տարածում ունեն Եվրասիայի կենտրոնական շրջաններում: Այս լեզվաընտանիքի խոշորագույն լեզվախումբը թուրքականն է, որի մեջ մտնում են թուրքերենը, ադրբեջաներենը եւ այլ լեզուներ: Սեմաքամյան լեզվախմբին պատկանող ժողովուրդները տարածված են Արաբական թերակղզում եւ Հյուսիսային Աֆրիկայում, իսկ առավել տարածված լեզուն արաբերենն է: Նիգերակորդոֆանյան լեզվաընտանիքի լեզուներով խոսում է Արեւմտյան եւ Կենտրոնական Աֆրիկայի բնակչության հիմնական մասը: Պարաթայական լեզվաընտանիքի լեզուներով խոսող ժողովուրդները զբաղեցնում են Հնդկաչինի եւ Չինաստանի հարավային մասի ընդարձակ տարածքները:

1․ Ի՞նչ գործոններ են ազդում բնակչության սեռային կազմի վրա: Ի՞նչ կապ կա բնակչության վերարտադրության և սեռատարիքային կազմի միջև:

Եթե նկատի ունենք փոփոխությունները. ծնվում են ավելի շատ տղաներ, բայց 25-30 տարեկանից հետո գերակշռում են կանայք/, ապա առանձնացվում են տասը գլխավոր գործոններ: Դրանք են.

1. կնոջ և տղամարդու ֆիզիոլոգիական առանձնահատկություններ,

2. մանկական տարիքում տղաների մահացության բարձր հաճախականություն,

3. տղամարդկանց աշխատանքային պայմանների դժվարություններ,

4. պարտադիր զինծառայության և պատերազմական գործողությունների ընթացքում զոհված տղամարդկանց մեծ թվաքանակ,

5. արտագնա աշխատանքներում և արտաքին գաղթերում տղամարդկանց մեծ թվով ներգրավվածություն,

6. տղամարդկանց կողմից ալկոհոլի և ծխախոտի չարաշահում,

7. տղամարդկանց շրջանում լայն տարածում գտած թմրամոլություն,

8. էքստրեմալ իրավիճակներում հայտնվելու տղամարդկանց անհիմն մղվածություն,

9. կանանց մարդավաճառություն և շահագործում (թրաֆիքինգ)

10. տնտեսապես զարգացող մի շարք պետություններում մանկահասակ աղջիկների վաղ ամուսնություն:

Բնակչության վերարտադրության և սեռատարիքային կազմի միջև (և ոչ միայն) գոյություն ունեցող կապերը պայմանավորված են մի շարք գործոններով: Դրանք են պետության զարգացման մակարդակը, իրականացվող ժողովրդագրական քաղաքականությունը, անձնական նախասիրությունը: Ներկայացնեմ դրանց բովանդակությունը: Զարգացող պետություններում ունենում են շատ երեխաներ, իսկ զարգացածներում՝ ունենում են 1-2 անկախ սեռից: Ժողովրդագրական քաղաքականությունը միջոցառումների շարք է, որով պետությունն իր համար ցանկալի ձևով ազդում է բնակչության բնական շարժի վրա:

Ինչ վերաբերում է անձնական նախասիրությունը՝ նշեմ, որ ամենացավալի գործոնը սա է, քանի որ սրա փոփոխությունները պայմանավորված են նաև արտաքին աշխարհի հետ ունեցած հարաբերություններից: Սրա բացասական կողմի դրսևորվումը հղիության արհեստական ընդհատումն է: Բնականաբար այս դեպքում մի տեսակ երկրորդական են դառնում պետության զարգացման մակարդակն ու ժողովրդագրական քաղաքականությունը:

2․Որո՞նք են հիմնական տարիքային խմբերը, ինչպե՞ս է փոխվել դրանց հարաբերակցությունը վերջին տասնամյակներին: Ի՞նչ է նշանակում բնակչության ծերացում:

Հիմնական տարիքային խմբերն են՝ մինչև 14 տարեկաններ (երեխաներ), 15–64 տարեկաններ (երիտասարդ և հասուն մարդիկ՝ չափահաս բնակչություն) և 65-ից բարձր ծերեր: Երբեմն առանձնացնում են նաև բնակչության հետևյալ տարիքային խմբերը՝ մինչև 15 տարեկաններ, 15–59 տարեկաններ (աշխատանքային տարիք) և 60–ից բարձր: Որը կարելի է տեսնել գծապատկերում ըստ տարածաշրջանների։

Գծապատկերում երևում է, որ վերջին տասնամյակներին ամբողջ աշխարհում, այդ թվում՝ զարգացած և զարգացող երկրներում, նկատվում է տարբեր տեմպերով երեխաների բաժնի նվազում և ծերերի բաժնի ավելացում բնակչության ընդհանուր թվում։ Այս միտումները ավելի են խորանալու, բացի այդ՝ զարգացած երկրներում նվազելու, իսկ զարգացող երկրներում աճելու է աշխատունակ բնակչության բաժինը։

1. Բնակչության ազգային կազմը
2. Հայկական լեռնաշխարհի ընդհանուր բնութագիրը։
3. Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր բնութագիրը։
4. Լոռու մարզի ընդհանուր բնութագիրը։
5. Տավուշի մարզի ընդհանուր բնութագիրը։